Bhagwad Geeta Chapter #13:
Kṣhetra Kṣhetrajña Vibhāg Yog
Yog through Distinguishing Field & Knower of the Field
अर्जुन उवाच |
प्रकृतिं पुरुषं चैव क्षेत्रं क्षेत्रज्ञमेव च |
एतद्वेदितुमिच्छामि ज्ञानं ज्ञेयं च केशव || 1||
श्रीभगवानुवाच |
इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते |
एतद्यो वेत्ति तं प्राहु: क्षेत्रज्ञ इति तद्विद: || 2||
क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत |
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम || 3||
तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत् |
स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे शृणु || 4||
ऋषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधै: पृथक् |
ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितै: || 5 ||
महाभूतान्यङ्ककारो बुद्धिरव्यक्त मेव च |
इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचरा: || 6||
इच्छा द्वेष: सुखं दु:खं सङ्घातश्चेतना धृति: |
एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम् || 7||
अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् |
आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रह: || 8||
इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहङ्कार एव च |
जन्ममृत्युजराव्याधिदु:खदोषानुदर्शनम् || 9||
असक्तिरनभिष्वङ्ग: पुत्रदारगृहादिषु |
नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु || 10||
मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी |
विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि || 11||
अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्वज्ञानार्थदर्शनम् |
एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा || 12||
ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वामृतमश्रुते |
अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते || 13||
सर्वत: पाणिपादं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् |
सर्वत: श्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति || 14||
सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् |
असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च || 15||
बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च |
सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत् || 16||
अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम् |
भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च || 17||
ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमस: परमुच्यते |
ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम् || 18||
इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासत: |
मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते || 19||
प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि |
विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान् || 20||
कार्यकारणकर्तृत्वे हेतु: प्रकृतिरुच्यते |
पुरुष: सुखदु:खानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते || 21||
पुरुष: प्रकृतिस्थो हि भुङक्ते प्रकृतिजान्गुणान् |
कारणं गुणसङ्गोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु || 22||
उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वर: |
परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुष: पर: || 23||
य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणै: सह |
सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते || 24||
ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना |
अन्ये साङ् ख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे || 25||
अन्ये त्वेवमजानन्त: श्रुत्वान्येभ्य उपासते |
तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणा: || 26||
यावत्सञ्जायते किञ्चित्सत्वं स्थावरजङ्गमम् |
क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ || 27||
समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् |
विनश्यत्स्वविनश्यन्तं य: पश्यति स पश्यति || 28||
समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम् |
न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम् || 29||
प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वश: |
य: पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति || 30||
यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति |
तत एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा || 31||
अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्यय: |
शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते || 32||
यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते |
सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते || 33||
यथा प्रकाशयत्येक: कृत्स्नं लोकमिमं रवि: |
क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत || 34||
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा |
भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम् || 35||
arjuna uvacha
prakritim purusham chaiva kshetram kshetra-jnam eva cha
etad veditum ichchhami jnanam jneyam cha keshava
shri-bhagavan uvacha
idam shariram kaunteya kshetram ity abhidhiyate
etad yo vetti tam prahuh kshetra-jna iti tad-vidah
kshetra-jnam chapi mam viddhi sarva-kshetreshu bharata
kshetra-kshetrajnayor jnanam yat taj jnanam matam mama
tat kshetram yach cha yadrik cha yad-vikari yatash cha yat
sa cha yo yat-prabhavash cha tat samasena me shrinu
rishibhir bahudha gitam chhandobhir vividhaih prithak
brahma-sutra-padaish chaiva hetumadbhir vinishchitaih
maha-bhutany ahankaro buddhir avyaktam eva cha
indriyani dashaikam cha pancha chendriya-gocharah
ichchha dveshah sukham duhkham sanghatash chetana dhritih
etat kshetram samasena sa-vikaram udahritam
amanitvam adambhitvam ahinsa kshantir arjavam
acharyopasanam shaucham sthairyam atma-vinigrahah
indriyartheshu vairagyam anahankara eva cha
janma-mrityu-jara-vyadhi-duhkha-doshanudarshanam
asaktir anabhishvangah putra-dara-grihadishu
nityam cha sama-chittatvam ishtanishtopapattishu
mayi chananya-yogena bhaktir avyabhicharini
vivikta-desha-sevitvam aratir jana-sansadi
adhyatma-jnana-nityatvam tattva-jnanartha-darshanam
etaj jnanam iti proktam ajnanam yad ato ’nyatha
jneyam yat tat pravakshyami yaj jnatvamritam ashnute
anadi mat-param brahma na sat tan nasad uchyate
sarvatah pani-padam tat sarvato ’kshi-shiro-mukham
sarvatah shrutimal loke sarvam avritya tishthati
sarvendriya-gunabhasam sarvendriya-vivarjitam
asaktam sarva-bhrich chaiva nirgunam guna-bhoktri cha
bahir antash cha bhutanam acharam charam eva cha
sukshmatvat tad avijneyam dura-stham chantike cha tat
avibhaktam cha bhuteshu vibhaktam iva cha sthitam
bhuta-bhartri cha taj jneyam grasishnu prabhavishnu cha
jyotisham api taj jyotis tamasah param uchyate
jnanam jneyam jnana-gamyam hridi sarvasya vishthitam
iti kshetram tatha jnanam jneyam choktam samasatah
mad-bhakta etad vijnaya mad-bhavayopapadyate
prakritim purusham chaiva viddhy anadi ubhav api
vikaransh cha gunansh chaiva viddhi prakriti-sambhavan
karya-karana-kartritve hetuh prakritir uchyate
purushah sukha-duhkhanam bhoktritve hetur uchyate
purushah prakriti-stho hi bhunkte prakriti-jan gunan
karanam guna-sango ’sya sad-asad-yoni-janmasu
upadrashtanumanta cha bharta bhokta maheshvarah
paramatmeti chapy ukto dehe ’smin purushah parah
ya evam vetti purusham prakritim cha gunaih saha
sarvatha vartamano ’pi na sa bhuyo ’bhijayate
dhyanenatmani pashyanti kechid atmanam atmana
anye sankhyena yogena karma-yogena chapare
anye tv evam ajanantah shrutvanyebhya upasate
te ’pi chatitaranty eva mrityum shruti-parayanah
yavat sanjayate kinchit sattvam sthavara-jangamam
kshetra-kshetrajna-sanyogat tad viddhi bharatarshabha
samam sarveshu bhuteshu tishthantam parameshvaram
vinashyatsv avinashyantam yah pashyati sa pashyati
samam pashyan hi sarvatra samavasthitam ishvaram
na hinasty atmanatmanam tato yati param gatim
prakrityaiva cha karmani kriyamanani sarvashah
yah pashyati tathatmanam akartaram sa pashyati
yada bhuta-prithag-bhavam eka-stham anupashyati
tata eva cha vistaram brahma sampadyate tada
anaditvan nirgunatvat paramatmayam avyayah
sharira-stho ’pi kaunteya na karoti na lipyate
yatha sarva-gatam saukshmyad akasham nopalipyate
sarvatravasthito dehe tathatma nopalipyate
yatha prakashayaty ekah kritsnam lokam imam ravih
kshetram kshetri tatha kritsnam prakashayati bharata
kshetra-kshetrajnayor evam antaram jnana-chakshusha
bhuta-prakriti-moksham cha ye vidur yanti te param
Please Donate Generously to Sustain Our Efforts
Your donation can make a difference in promoting awareness about Hindu Traditions. Our next milestone is to touch and inspire 1 million youngsters who are in state of ignorance or lack of direction as far as awareness of Sanatan Dharma and our rich traditions are concerned. We appreciate any contribution you can make to support our cause.