Bhagwad Geeta Chapter #18:
Mokṣha Sanyās Yog
Yog through the Perfection of Renunciation and Surrender
अर्जुन उवाच |
सन्न्यासस्य महाबाहो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम् |
त्यागस्य च हृषीकेश पृथक्केशिनिषूदन || 1||
श्रीभगवानुवाच |
काम्यानां कर्मणां न्यासं सन्न्यासं कवयो विदु: |
सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणा: || 2||
त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिण: |
यज्ञदानतप:कर्म न त्याज्यमिति चापरे || 3||
निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम |
त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविध: सम्प्रकीर्तित: || 4||
यज्ञदानतप:कर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् |
यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् || 5||
एतान्यपि तु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च |
कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम् || 6||
नियतस्य तु सन्न्यास: कर्मणो नोपपद्यते |
मोहात्तस्य परित्यागस्तामस: परिकीर्तित: || 7||
दु:खमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात्यजेत् |
स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत् || 8||
कार्यमित्येव यत्कर्म नियतं क्रियतेऽर्जुन |
सङ्गं त्यक्त्वा फलं चैव स त्याग: सात्त्विको मत: || 9||
न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म कुशले नानुषज्जते |
त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशय: || 10||
न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषत: |
यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते || 11||
अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मण: फलम् |
भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु सन्न्यासिनां क्वचित् || 12||
पञ्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे |
साङ् ख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणाम् || 13||
अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् |
विविधाश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम् || 14||
शरीरवाङ्मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नर: |
न्याय्यं वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतव: || 15||
तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु य: |
पश्यत्यकृतबुद्धित्वान्न स पश्यति दुर्मति: || 16||
यस्य नाहङ् कृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते |
हत्वाऽपि स इमाँल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते || 17||
ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना |
करणं कर्म कर्तेति त्रिविध: कर्मसंग्रह: || 18||
ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुणभेदत: |
प्रोच्यते गुणसङ् ख्याने यथावच्छृणु तान्यपि || 19||
सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते |
अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि सात्त्विकम् || 20||
पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानाभावान्पृथग्विधान् |
वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम् || 21||
यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन्कार्ये सक्तमहैतुकम् |
अतत्त्वार्थवदल्पं च तत्तामसमुदाहृतम् || 22||
नियतं सङ्गरहितमरागद्वेषत: कृतम् |
अफलप्रेप्सुना कर्म यतत्सात्त्विकमुच्यते || 23||
यत्तुकामेप्सुना कर्म साहङ्कारेण वा पुन: |
क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम् || 24||
अनुबन्धं क्षयं हिंसामनपेक्ष्य च पौरुषम् |
मोहादारभ्यते कर्म यतत्तामसमुच्यते || 25||
मुक्तसङ्गोऽनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वित: |
सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्विकार: कर्ता सात्त्विक उच्यते || 26||
रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचि: |
हर्षशोकान्वित: कर्ता राजस: परिकीर्तित: || 27||
अयुक्त: प्राकृत: स्तब्ध: शठो नैष्कृतिकोऽलस: |
विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते || 28||
बुद्धेर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रिविधं शृणु |
प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनञ्जय || 29||
प्रवृत्तिंच निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये |
बन्धं मोक्षं च या वेत्तिबुद्धि: सा पार्थ सात्त्विकी || 30||
यया धर्ममधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च |
अयथावत्प्रजानाति बुद्धि: सा पार्थ राजसी || 31||
अधर्मं धर्ममिति या मन्यते तमसावृता |
सर्वार्थान्विपरीतांश्च बुद्धि: सा पार्थ तामसी || 32||
धृत्या यया धारयते मन:प्राणेन्द्रियक्रिया: |
योगेनाव्यभिचारिण्या धृति: सा पार्थ सात्त्विकी || 33||
यया तु धर्मकामार्थान्धृत्या धारयतेऽर्जुन |
प्रसङ्गेन फलाकाङ् क्षी धृति: सा पार्थ राजसी || 34||
यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च |
न विमुञ्चति दुर्मेधा धृति: सा पार्थ तामसी || 35||
सुखं त्विदानीं त्रिविधं शृणु मे भरतर्षभ |
अभ्यासाद्रमते यत्र दु:खान्तं च निगच्छति || 36||
यत्तदग्रे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम् |
तत्सुखं सात्त्विकं प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम् || 37||
विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत्तदग्रेऽमृतोपमम् |
परिणामे विषमिव तत्सुखं राजसं स्मृतम् || 38||
यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मन: |
निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्तामसमुदाहृतम् || 39||
न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु वा पुन: |
सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभि: स्यात्त्रिभिर्गुणै: || 40||
ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परन्तप |
कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणै: || 41||
शमो दमस्तप: शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च |
ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्मकर्म स्वभावजम् || 42||
शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् |
दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् || 43||
कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम् |
परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम् || 44||
स्वे स्वे कर्मण्यभिरत: संसिद्धिं लभते नर: |
स्वकर्मनिरत: सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु || 45||
यत: प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् |
स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानव: || 46||
श्रेयान्स्वधर्मो विगुण: परधर्मात्स्वनुष्ठितात् |
स्वभावनियतं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम् || 47||
सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत् |
सर्वारम्भा हि दोषेण धूमेनाग्निरिवावृता: || 48||
असक्तबुद्धि: सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृह: |
नैष्कर्म्यसिद्धिं परमां सन्न्यासेनाधिगच्छति || 49||
सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाप्नोति निबोध मे |
समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा || 50||
बुद्ध्या विशुद्धया युक्तो धृत्यात्मानं नियम्य च |
शब्दादीन्विषयांस्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च || 51||
विविक्तसेवी लघ्वाशी यतवाक्कायमानस: |
ध्यानयोगपरो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रित: || 52||
अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम् |
विमुच्य निर्मम: शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते || 53||
ब्रह्मभूत: प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ् क्षति |
सम: सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम् || 54||
भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तत्त्वत: |
ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् || 55||
सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्व्यपाश्रय: |
मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम् || 56||
चेतसा सर्वकर्माणि मयि सन्न्यस्य मत्पर: |
बुद्धियोगमुपाश्रित्य मच्चित्त: सततं भव || 57||
मच्चित्त: सर्वदुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि |
अथ चेत्वमहङ्कारान्न श्रोष्यसि विनङ्क्ष्यसि || 58||
यदहङ्कारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे |
मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति || 59||
स्वभावजेन कौन्तेय निबद्ध: स्वेन कर्मणा |
कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात्करिष्यस्यवशोऽपि तत् || 60||
ईश्वर: सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति |
भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया || 61||
तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत |
तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम् || 62||
इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्गुह्यतरं मया |
विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु || 63||
सर्वगुह्यतमं भूय: शृणु मे परमं वच: |
इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम् || 64||
मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु |
मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे || 65||
सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज |
अहं त्वां सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुच: || 66||
इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन |
न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति || 67||
य इदं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति |
भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशय: || 68||
न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तम: |
भविता न च मे तस्मादन्य: प्रियतरो भुवि || 69||
अध्येष्यते च य इमं धर्म्यं संवादमावयो: |
ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्ट: स्यामिति मे मति: || 70||
श्रद्धावाननसूयश्च शृणुयादपि यो नर: |
सोऽपि मुक्त: शुभाँल्लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यकर्मणाम् || 71||
कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा |
कच्चिदज्ञानसम्मोह: प्रनष्टस्ते धनञ्जय || 72||
अर्जुन उवाच |
नष्टो मोह: स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत |
स्थितोऽस्मि गतसन्देह: करिष्ये वचनं तव || 73||
सञ्जय उवाच |
इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मन: |
संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम् || 74||
व्यासप्रसादाच्छ्रुतवानेतद्गुह्यमहं परम् |
योगं योगेश्वरात्कृष्णात्साक्षात्कथयत: स्वयम् || 75||
राजन्संस्मृत्य संस्मृत्य संवादमिममद्भुतम् |
केशवार्जुनयो: पुण्यं हृष्यामि च मुहुर्मुहु: || 76||
तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य रूपमत्यद्भुतं हरे: |
विस्मयो मे महानराजन्हृष्यामि च पुन: पुन: || 77||
यत्र योगेश्वर: कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धर: |
तत्र श्रीर्विजयो भूतिध्रुवा नीतिर्मतिर्मम || 78||
arjuna uvacha
sannyasasya maha-baho tattvam ichchhami veditum
tyagasya cha hrishikesha prithak keshi-nishudana
shri-bhagavan uvacha
kamyanam karmanam nyasam sannyasam kavayo viduh
sarva-karma-phala-tyagam prahus tyagam vichakshanah
tyajyam dosha-vad ity eke karma prahur manishinah
yajna-dana-tapah-karma na tyajyam iti chapare
nishchayam shrinu me tatra tyage bharata-sattama
tyago hi purusha-vyaghra tri-vidhah samprakirtitah
yajna-dana-tapah-karma na tyajyam karyam eva tat
yajno danam tapash chaiva pavanani manishinam
etany api tu karmani sangam tyaktva phalani cha
kartavyaniti me partha nishchitam matam uttamam
niyatasya tu sannyasah karmano nopapadyate
mohat tasya parityagas tamasah parikirtitah
duhkham ity eva yat karma kaya-klesha-bhayat tyajet
sa kritva rajasam tyagam naiva tyaga-phalam labhet
karyam ity eva yat karma niyatam kriyate ‘rjuna
sangam tyaktva phalam chaiva sa tyagah sattviko matah
na dveshty akushalam karma kushale nanushajjate
tyagi sattva-samavishto medhavi chhinna-sanshayah
na hi deha-bhrita shakyam tyaktum karmany asheshatah
yas tu karma-phala-tyagi sa tyagity abhidhiyate
anishtam ishtam mishram cha tri-vidham karmanah phalam
bhavaty atyaginam pretya na tu sannyasinam kvachit
panchaitani maha-baho karanani nibodha me
sankhye kritante proktani siddhaye sarva-karmanam
adhishthanam tatha karta karanam cha prithag-vidham
vividhash cha prithak cheshta daivam chaivatra panchamam
sharira-van-manobhir yat karma prarabhate narah
nyayyam va viparitam va panchaite tasya hetavah
tatraivam sati kartaram atmanam kevalam tu yah
pashyaty akrita-buddhitvan na sa pashyati durmatih
yasya nahankrito bhavo buddhir yasya na lipyate
hatva ‘pi sa imanl lokan na hanti na nibadhyate
jnanam jneyam parijnata tri-vidha karma-chodana
karanam karma karteti tri-vidhah karma-sangrahah
jnanam karma cha karta cha tridhaiva guna-bhedatah
prochyate guna-sankhyane yathavach chhrinu tany api
sarva-bhuteshu yenaikam bhavam avyayam ikshate
avibhaktam vibhakteshu taj jnanam viddhi sattvikam
prithaktvena tu yaj jnanam nana-bhavan prithag-vidhan
vetti sarveshu bhuteshu taj jnanam viddhi rajasam
yat tu kritsna-vad ekasmin karye saktam ahaitukam
atattvartha-vad alpam cha tat tamasam udahritam
niyatam sanga-rahitam araga-dveshatah kritam
aphala-prepsuna karma yat tat sattvikam uchyate
yat tu kamepsuna karma sahankarena va punah
kriyate bahulayasam tad rajasam udahritam
anubandham kshayam hinsam anapekshya cha paurusham
mohad arabhyate karma yat tat tamasam uchyate
mukta-sango ‘naham-vadi dhrity-utsaha-samanvitah
siddhy-asiddhyor nirvikarah karta sattvika uchyate
ragi karma-phala-prepsur lubdho hinsatmako ‘shuchih
harsha-shokanvitah karta rajasah parikirtitah
ayuktah prakritah stabdhah shatho naishkritiko ‘lasah
vishadi dirgha-sutri cha karta tamasa uchyate
buddher bhedam dhritesh chaiva gunatas tri-vidham shrinu
prochyamanam asheshena prithaktvena dhananjaya
pravrittim cha nivrittim cha karyakarye bhayabhaye
bandham moksham cha ya vetti buddhih sa partha sattviki
yaya dharmam adharmam cha karyam chakaryam eva cha
ayathavat prajanati buddhih sa partha rajasi
adharmam dharmam iti ya manyate tamasavrita
sarvarthan viparitansh cha buddhih sa partha tamasi
dhritya yaya dharayate manah-pranendriya-kriyah
yogenavyabhicharinya dhritih sa partha sattviki
yaya tu dharma-kamarthan dhritya dharayate ‘rjuna
prasangena phalakankshi dhritih sa partha rajasi
yaya svapnam bhayam shokam vishadam madam eva cha
na vimunchati durmedha dhritih sa partha tamasi
sukham tv idanim tri-vidham shrinu me bharatarshabha
abhyasad ramate yatra duhkhantam cha nigachchhati
yat tad agre visham iva pariname ‘mritopamam
tat sukham sattvikam proktam atma-buddhi-prasada-jam
vishayendriya-sanyogad yat tad agre ’mritopamam
pariname visham iva tat sukham rajasam smritam
yad agre chanubandhe cha sukham mohanam atmanah
nidralasya-pramadottham tat tamasam udahritam
na tad asti prithivyam va divi deveshu va punah
sattvam prakriti-jair muktam yad ebhih syat tribhir gunaih
brahmana-kshatriya-visham shudranam cha parantapa
karmani pravibhaktani svabhava-prabhavair gunaih
shamo damas tapah shaucham kshantir arjavam eva cha
jnanam vijnanam astikyam brahma-karma svabhava-jam
shauryam tejo dhritir dakshyam yuddhe chapy apalayanam
danam ishvara-bhavash cha kshatram karma svabhava-jam
krishi-gau-rakshya-vanijyam vaishya-karma svabhava-jam
paricharyatmakam karma shudrasyapi svabhava-jam
sve sve karmany abhiratah sansiddhim labhate narah
sva-karma-niratah siddhim yatha vindati tach chhrinu
yatah pravrittir bhutanam yena sarvam idam tatam
sva-karmana tam abhyarchya siddhim vindati manavah
shreyan swa-dharmo vigunah para-dharmat sv-anushthitat
svabhava-niyatam karma kurvan napnoti kilbisham
saha-jam karma kaunteya sa-dosham api na tyajet
sarvarambha hi doshena dhumenagnir ivavritah
asakta-buddhih sarvatra jitatma vigata-sprihah
naishkarmya-siddhim paramam sannyasenadhigachchhati
siddhim prapto yatha brahma tathapnoti nibodha me
samasenaiva kaunteya nishtha jnanasya ya para
buddhya vishuddhaya yukto dhrityatmanam niyamya cha
shabdadin vishayans tyaktva raga-dveshau vyudasya cha
vivikta-sevi laghv-ashi yata-vak-kaya-manasah
dhyana-yoga-paro nityam vairagyam samupashritah
ahankaram balam darpam kamam krodham parigraham
vimuchya nirmamah shanto brahma-bhuyaya kalpate
brahma-bhutah prasannatma na shochati na kankshati
samah sarveshu bhuteshu mad-bhaktim labhate param
bhaktya mam abhijanati yavan yash chasmi tattvatah
tato mam tattvato jnatva vishate tad-anantaram
sarva-karmany api sada kurvano mad-vyapashrayah
mat-prasadad avapnoti shashvatam padam avyayam
chetasa sarva-karmani mayi sannyasya mat-parah
buddhi-yogam upashritya mach-chittah satatam bhava
mach-chittah sarva-durgani mat-prasadat tarishyasi
atha chet tvam ahankaran na shroshyasi vinankshyasi
yad ahankaram ashritya na yotsya iti manyase
mithyaisha vyavasayas te prakritis tvam niyokshyati
swbhava-jena kaunteya nibaddhah svena karmana
kartum nechchhasi yan mohat karishyasy avasho ’pi tat
ishvarah sarva-bhutanam hrid-deshe ‘rjuna tishthati
bhramayan sarva-bhutani yantrarudhani mayaya
tam eva sharanam gachchha sarva-bhavena bharata
tat-prasadat param shantim sthanam prapsyasi shashvatam
iti te jnanam akhyatam guhyad guhyataram maya
vimrishyaitad asheshena yathechchhasi tatha kuru
sarva-guhyatamam bhuyah shrinu me paramam vachah
ishto ‘si me dridham iti tato vakshyami te hitam
man-mana bhava mad-bhakto mad-yaji mam namaskuru
mam evaishyasi satyam te pratijane priyo ‘si me
sarva-dharman parityajya mam ekam sharanam vraja
aham tvam sarva-papebhyo mokshayishyami ma shuchah
idam te natapaskaya nabhaktaya kadachana
na chashushrushave vachyam na cha mam yo ‘bhyasuyati
ya idam paramam guhyam mad-bhakteshv abhidhasyati
bhaktim mayi param kritva mam evaishyaty asanshayah
na cha tasman manushyeshu kashchin me priya-krittamah
bhavita na cha me tasmad anyah priyataro bhuvi
adhyeshyate cha ya imam dharmyam samvadam avayoh
jnana-yajnena tenaham ishtah syam iti me matih
shraddhavan anasuyash cha shrinuyad api yo narah
so ‘pi muktah shubhanl lokan prapnuyat punya-karmanam
kachchid etach chhrutam partha tvayaikagrena chetasa
kachchid ajnana-sammohah pranashtas te dhananjaya
arjuna uvacha
nashto mohah smritir labdha tvat-prasadan mayachyuta
sthito ‘smi gata-sandehah karishye vachanam tava
sanjaya uvacha
ity aham vasudevasya parthasya cha mahatmanah
samvadam imam ashrausham adbhutam roma-harshanam
vyasa-prasadach chhrutavan etad guhyam aham param
yogam yogeshvarat krishnat sakshat kathayatah svayam
rajan sansmritya sansmritya samvadam imam adbhutam
keshavarjunayoh punyam hrishyami cha muhur muhuh
tach cha sansmritya sansmritya rupam aty-adbhutam hareh
vismayo ye mahan rajan hrishyami cha punah punah
yatra yogeshvarah krishno yatra partho dhanur-dharah
tatra shrir vijayo bhutir dhruva nitir matir mama
Please Donate Generously to Sustain Our Efforts
Your donation can make a difference in promoting awareness about Hindu Traditions. Our next milestone is to touch and inspire 1 million youngsters who are in state of ignorance or lack of direction as far as awareness of Sanatan Dharma and our rich traditions are concerned. We appreciate any contribution you can make to support our cause.