Bhagwad Geeta Chapter #6:
Dhyān Yog
The Yog of Meditation
श्रीभगवानुवाच |
अनाश्रित: कर्मफलं कार्यं कर्म करोति य: |
स संन्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाक्रिय: || 1||
यं संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव |
न ह्यसंन्यस्तसङ्कल्पो योगी भवति कश्चन || 2||
आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते |
योगारूढस्य तस्यैव शम: कारणमुच्यते || 3||
यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते |
सर्वसङ्कल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते || 4||
उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत् |
आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मन: || 5||
बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जित: |
अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्ते तात्मैव शत्रुवत् || 6||
जितात्मन: प्रशान्तस्य परमात्मा समाहित: |
शीतोष्णसुखदु:खेषु तथा मानापमानयो: || 7||
ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रिय: |
युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चन: || 8||
सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु |
साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते || 9||
योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थित: |
एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रह: || 10||
शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मन: |
नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् || 11||
तत्रैकाग्रं मन: कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रिय: |
उपविश्यासने युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये || 12||
समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिर: |
सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् || 13||
प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थित: |
मन: संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्पर: || 14||
युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानस: |
शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति || 15||
नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नत: |
न चाति स्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन || 16||
युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु |
युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दु:खहा || 17||
यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते |
नि:स्पृह: सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा || 18||
यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता |
योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मन: || 19||
यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया |
यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति || 20||
सुखमात्यन्तिकं यत्तद्बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम् |
वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वत: || 21||
यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं तत: |
यस्मिन्स्थितो न दु:खेन गुरुणापि विचाल्यते || 22||
तं विद्याद् दु:खसंयोगवियोगं योगसञ्ज्ञितम् |
स निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा || 23||
सङ्कल्पप्रभवान्कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषत: |
मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्तत: || 24||
शनै: शनैरुपरमेद्बुद्ध्या धृतिगृहीतया |
आत्मसंस्थं मन: कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत् || 25||
यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् |
ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् || 26||
प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम् |
उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम् || 27||
युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतकल्मष: |
सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते || 28||
सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि |
ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शन: || 29||
यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति |
तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति || 30||
सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थित: |
सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते || 31||
आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन |
सुखं वा यदि वा दु:खं स योगी परमो मत: || 32||
अर्जुन उवाच |
योऽयं योगस्त्वया प्रोक्त: साम्येन मधुसूदन |
एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात्स्थितिं स्थिराम् || 33||
चञ्चलं हि मन: कृष्ण प्रमाथि बलवद्दृढम् |
तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् || 34||
श्रीभगवानुवाच |
असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् |
अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते || 35||
असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मति: |
वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायत: || 36||
अर्जुन उवाच |
अयति: श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानस: |
अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति || 37||
कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति |
अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मण: पथि || 38||
एतन्मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषत: |
त्वदन्य: संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते || 39||
श्रीभगवानुवाच |
पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते |
न हि कल्याणकृत्कश्चिद्दुर्गतिं तात गच्छति || 40||
प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वती: समा: |
शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते || 41||
अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम् |
एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम् || 42||
तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम् |
यतते च ततो भूय: संसिद्धौ कुरुनन्दन || 43||
पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि स: |
जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते || 44||
प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिष: |
अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम् || 45||
तपस्विभ्योऽधिकोयोगी
ज्ञानिभ्योऽपिमतोऽधिक:|
कर्मिभ्यश्चाधिकोयोगी
तस्माद्योगीभवार्जुन|| 46||
योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना |
श्रद्धावान्भजते यो मां स मे युक्ततमो मत: || 47||
shri bhagavan uvacha
anashritah karma-phalam karyam karma karoti yah
sa sannyasi cha yogi cha na niragnir na chakriyah
yam sannyasam iti prahur yogam tam viddhi pandava
na hyasannyasta-sankalpo yogi bhavati kashchana
arurukshor muner yogam karma karanam uchyate
yogarudhasya tasyaiva shamah karanam uchyate
yada hi nendriyartheshu na karmasv-anushajjate
sarva-sankalpa-sannyasi yogarudhas tadochyate
uddhared atmanatmanam natmanam avasadayet
atmaiva hyatmano bandhur atmaiva ripur atmanah
bandhur atmatmanas tasya yenatmaivatmana jitah
anatmanas tu shatrutve vartetatmaiva shatru-vat
jitatmanah prashantasya paramatma samahitah
shitoshna-sukha-duhkheshu tatha manapamanayoh
jnana-vijnana-triptatma kuta-stho vijitendriyah
yukta ityuchyate yogi sama-loshtashma-kanchanah
suhrin-mitraryudasina-madhyastha-dveshya-bandhushu
sadhushvapi cha papeshu sama-buddhir vishishyate
yogi yunjita satatam atmanam rahasi sthitah
ekaki yata-chittatma nirashir aparigrahah
shuchau deshe pratishthapya sthiram asanam atmanah
natyuchchhritam nati-nicham chailajina-kushottaram
tatraikagram manah kritva yata-chittendriya-kriyah
upavishyasane yunjyad yogam atma-vishuddhaye
samam kaya-shiro-grivam dharayann achalam sthirah
samprekshya nasikagram svam dishash chanavalokayan
prashantatma vigata-bhir brahmachari-vrate sthitah
manah sanyamya mach-chitto yukta asita mat-parah
yunjann evam sadatmanam yogi niyata-manasah
shantim nirvana-paramam mat-sanstham adhigachchhati
natyashnatastu yogo ’sti na chaikantam anashnatah
na chati-svapna-shilasya jagrato naiva charjuna
yuktahara-viharasya yukta-cheshtasya karmasu
yukta-svapnavabodhasya yogo bhavati duhkha-ha
yada viniyatam chittam atmanyevavatishthate
nihsprihah sarva-kamebhyo yukta ityuchyate tada
yatha dipo nivata-stho nengate sopama smrita
yogino yata-chittasya yunjato yogam atmanah
yatroparamate chittam niruddham yoga-sevaya
yatra chaivatmanatmanam pashyann atmani tushyati
sukham atyantikam yat tad buddhi-grahyam atindriyam
vetti yatra na chaivayam sthitash chalati tattvatah
yam labdhva chaparam labham manyate nadhikam tatah
yasmin sthito na duhkhena gurunapi vichalyate
tam vidyad duhkha-sanyoga-viyogam yogasanjnitam
sa nishchayena yoktavyo yogo ’nirvinna-chetasa
sankalpa-prabhavan kamans tyaktva sarvan asheshatah
manasaivendriya-gramam viniyamya samantatah
shanaih shanair uparamed buddhya dhriti-grihitaya
atma-sanstham manah kritva na kinchid api chintayet
yato yato nishcharati manash chanchalam asthiram
tatas tato niyamyaitad atmanyeva vasham nayet
prashanta-manasam hyenam yoginam sukham uttamam
upaiti shanta-rajasam brahma-bhutam akalmasham
yunjann evam sadatmanam yogi vigata-kalmashah
sukhena brahma-sansparsham atyantam sukham ashnute
sarva-bhuta-stham atmanam sarva-bhutani chatmani
ikshate yoga-yuktatma sarvatra sama-darshanah
yo mam pashyati sarvatra sarvam cha mayi pashyati
tasyaham na pranashyami sa cha me na pranashyati
sarva-bhuta-sthitam yo mam bhajatyekatvam asthitah
sarvatha vartamano ’pi sa yogi mayi vartate
atmaupamyena sarvatra samam pashyati yo ’rjuna
sukham va yadi va duhkham sa yogi paramo matah
arjuna uvacha
yo ’yam yogas tvaya proktah samyena madhusudana
etasyaham na pashyami chanchalatvat sthitim sthiram
chanchalam hi manah krishna pramathi balavad dridham
tasyaham nigraham manye vayor iva su-dushkaram
shri bhagavan uvacha
asanshayam maha-baho mano durnigraham chalam
abhyasena tu kaunteya vairagyena cha grihyate
asanyatatmana yogo dushprapa iti me matih
vashyatmana tu yatata shakyo ’vaptum upayatah
arjuna uvacha
ayatih shraddhayopeto yogach chalita-manasah
aprapya yoga-sansiddhim kan gatim krishna gachchhati
kachchin nobhaya-vibhrashtash chhinnabhram iva nashyati
apratishtho maha-baho vimudho brahmanah pathi
etan me sanshayam krishna chhettum arhasyasheshatah
tvad-anyah sanshayasyasya chhetta na hyupapadyate
shri bhagavan uvacha
partha naiveha namutra vinashas tasya vidyate
na hi kalyana-krit kashchid durgatim tata gachchhati
prapya punya-kritam lokan ushitva shashvatih samah
shuchinam shrimatam gehe yoga-bhrashto ’bhijayate
atha va yoginam eva kule bhavati dhimatam
etad dhi durlabhataram loke janma yad idrisham
tatra tam buddhi-sanyogam labhate paurva-dehikam
yatate cha tato bhuyah sansiddhau kuru-nandana
purvabhyasena tenaiva hriyate hyavasho ’pi sah
jijnasur api yogasya shabda-brahmativartate
prayatnad yatamanas tu yogi sanshuddha-kilbishah
aneka-janma-sansiddhas tato yati param gatim
tapasvibhyo ’dhiko yogi
jnanibhyo ’pi mato ’dhikah
karmibhyash chadhiko yogi
tasmad yogi bhavarjuna
yoginam api sarvesham mad-gatenantar-atmana
shraddhavan bhajate yo mam sa me yuktatamo matah
Please Donate Generously to Sustain Our Efforts
Your donation can make a difference in promoting awareness about Hindu Traditions. Our next milestone is to touch and inspire 1 million youngsters who are in state of ignorance or lack of direction as far as awareness of Sanatan Dharma and our rich traditions are concerned. We appreciate any contribution you can make to support our cause.