Bhagwad Geeta Chapter #2:
Sānkhya Yog
The Yog of Analytical Knowledge
सञ्जय उवाच |
तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् |
विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदन: || 1||
श्रीभगवानुवाच |
कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् |
अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्तिकरमर्जुन || 2||
क्लैब्यं मा स्म गम: पार्थ नैतत्त्वय्युपपद्यते |
क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप || 3||
अर्जुन उवाच |
कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये द्रोणं च मधुसूदन |
इषुभि: प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन || 4||
गुरूनहत्वा हि महानुभावान्
श्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके |
हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव
भुञ्जीय भोगान् रुधिरप्रदिग्धान् || 5||
न चैतद्विद्म: कतरन्नो गरीयो
यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयु: |
यानेव हत्वा न जिजीविषाम
स्तेऽवस्थिता: प्रमुखे धार्तराष्ट्रा: || 6||
कार्पण्यदोषोपहतस्वभाव:
पृच्छामि त्वां धर्मसम्मूढचेता: |
यच्छ्रेय: स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे
शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् || 7||
न हि प्रपश्यामि ममापनुद्याद्
यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् |
अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं
राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम् || 8||
सञ्जय उवाच |
एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेश: परन्तप |
न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह || 9||
तमुवाच हृषीकेश: प्रहसन्निव भारत |
सेनयोरुभयोर्मध्ये विषीदन्तमिदं वच: || 10||
श्रीभगवानुवाच |
अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे |
गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिता: || 11||
न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः |
न चैव न भविष्याम: सर्वे वयमत: परम् || 12||
देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यौवनं जरा |
तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति || 13||
मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदु:खदा: |
आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत || 14||
यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ |
समदु:खसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते || 15||
नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सत: |
उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभि: || 16||
अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम् |
विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति || 17||
अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ता: शरीरिण: |
अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत || 18||
य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् |
उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते || 19||
न जायते म्रियते वा कदाचि
नायं भूत्वा भविता वा न भूय: |
अजो नित्य: शाश्वतोऽयं पुराणो
न हन्यते हन्यमाने शरीरे || 20||
वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम् |
कथं स पुरुष: पार्थ कं घातयति हन्ति कम् || 21||
वासांसि जीर्णानि यथा विहाय
नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि |
तथा शरीराणि विहाय जीर्णा
न्यन्यानि संयाति नवानि देही || 22||
नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावक: |
न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुत: || 23||
अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च |
नित्य: सर्वगत: स्थाणुरचलोऽयं सनातन: || 24||
अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते |
तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि || 25||
अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम् |
तथापि त्वं महाबाहो नैवं शोचितुमर्हसि || 26||
जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च |
तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि || 27||
अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत |
अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना || 28||
आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेन
माश्चर्यवद्वदति तथैव चान्य: |
आश्चर्यवच्चैनमन्य: शृ्णोति
श्रुत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित् || 29||
देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत |
तस्मात्सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि || 30||
स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि |
धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते || 31||
यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम् |
सुखिन: क्षत्रिया: पार्थ लभन्ते युद्धमीदृशम् || 32||
अथ चेतत्त्वमिमं धर्म्यं संग्रामं न करिष्यसि |
तत: स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्स्यसि || 33||
अकीर्तिं चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम् |
सम्भावितस्य चाकीर्ति र्मरणादतिरिच्यते || 34||
भयाद्रणादुपरतं मंस्यन्ते त्वां महारथा: |
येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् || 35||
अवाच्यवादांश्च बहून्वदिष्यन्ति तवाहिता: |
निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततो दु:खतरं नु किम् || 36||
हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम् |
तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चय: || 37||
सुखदु:खे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ |
ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि || 38||
एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु |
बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि || 39||
नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते |
स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् || 40||
व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन |
बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् || 41||
यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चित: |
वेदवादरता: पार्थ नान्यदस्तीति वादिन: || 42||
कामात्मान: स्वर्गपरा जन्मकर्मफलप्रदाम् |
क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति || 43||
भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम् |
व्यवसायात्मिका बुद्धि: समाधौ न विधीयते || 44||
त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन |
निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान् || 45||
यावानर्थ उदपाने सर्वत: सम्प्लुतोदके |
तावान्सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानत: || 46||
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन |
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि || 47 ||
योगस्थ: कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय |
सिद्ध्यसिद्ध्यो: समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते || 48||
दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय |
बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणा: फलहेतव: || 49||
बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते |
तस्माद्योगाय युज्यस्व योग: कर्मसु कौशलम् || 50||
कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिण: |
जन्मबन्धविनिर्मुक्ता: पदं गच्छन्त्यनामयम् || 51||
यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति |
तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च || 52||
श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला |
समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि || 53||
अर्जुन उवाच |
स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव |
स्थितधी: किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम् || 54||
श्रीभगवानुवाच |
प्रजहाति यदा कामान्सर्वान्पार्थ मनोगतान् |
आत्मन्येवात्मना तुष्ट: स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते || 55||
दु:खेष्वनुद्विग्नमना: सुखेषु विगतस्पृह: |
वीतरागभयक्रोध: स्थितधीर्मुनिरुच्यते || 56||
य: सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् |
नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता || 57||
यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वश: |
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता || 58||
विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिन: |
रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते || 59||
यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चित: |
इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मन: || 60||
तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्पर: |
वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता || 61||
ध्यायतो विषयान्पुंस: सङ्गस्तेषूपजायते |
सङ्गात्सञ्जायते काम: कामात्क्रोधोऽभिजायते || 62||
क्रोधाद्भवति सम्मोह: सम्मोहात्स्मृतिविभ्रम: |
स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति || 63||
रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन् |
आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति || 64||
प्रसादे सर्वदु:खानां हानिरस्योपजायते |
प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धि: पर्यवतिष्ठते || 65||
नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना |
न चाभावयत: शान्तिरशान्तस्य कुत: सुखम् || 66||
इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते |
तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि || 67||
तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वश: |
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता || 68||
या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी |
यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुने: || 69||
आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं
समुद्रमाप: प्रविशन्ति यद्वत् |
तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे
स शान्तिमाप्नोति न कामकामी || 70||
विहाय कामान्य: सर्वान्पुमांश्चरति नि:स्पृह: |
निर्ममो निरहङ्कार: स शान्तिमधिगच्छति || 71||
एषा ब्राह्मी स्थिति: पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति |
स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति || 72||
sanjaya uvacha
tam tatha kripayavishtamashru purnakulekshanam
vishidantamidam vakyam uvacha madhusudanah
shri bhagavan uvacha
kutastva kashmalamidam vishame samupasthitam
anarya-jushtamaswargyam akirti-karam arjuna
klaibyam ma sma gamah partha naitat tvayyupapadyate
kshudram hridaya-daurbalyam tyaktvottishtha parantapa
arjuna uvacha
katham bhishmam aham sankhye dronam cha madhusudana
ishubhih pratiyotsyami pujarhavari-sudana
gurunahatva hi mahanubhavan
shreyo bhoktum bhaikshyamapiha loke
hatvartha-kamamstu gurunihaiva
bhunjiya bhogan rudhira-pradigdhan
na chaitadvidmah kataranno gariyo
yadva jayema yadi va no jayeyuh
yaneva hatva na jijivishamas
te ’vasthitah pramukhe dhartarashtrah
karpanya-doshopahata-svabhavah
prichchhami tvam dharma-sammudha-chetah
yach-chhreyah syannishchitam bruhi tanme
shishyaste ’ham shadhi mam tvam prapannam
na hi prapashyami mamapanudyad
yach-chhokam uchchhoshanam-indriyanam
avapya bhumav-asapatnamriddham
rajyam suranamapi chadhipatyam
sanjaya uvacha
evam-uktva hrishikesham gudakeshah parantapa
na yotsya iti govindam uktva tushnim babhuva ha
tam-uvacha hrishikeshah prahasanniva bharata
senayorubhayor-madhye vishidantam-idam vachah
shri bhagavan uvacha
ashochyan-anvashochas-tvam prajna-vadansh cha bhashase
gatasun-agatasunsh-cha nanushochanti panditah
na tvevaham jatu nasam na tvam neme janadhipah
na chaiva na bhavishyamah sarve vayamatah param
dehino ’smin yatha dehe kaumaram yauvanam jara
tatha dehantara-praptir dhiras tatra na muhyati
matra-sparshas tu kaunteya shitoshna-sukha-duhkha-dah
agamapayino ’nityas tans-titikshasva bharata
yam hi na vyathayantyete purusham purusharshabha
sama-duhkha-sukham dhiram so ’mritatvaya kalpate
nasato vidyate bhavo nabhavo vidyate satah
ubhayorapi drishto ’nta stvanayos tattva-darshibhih
avinashi tu tadviddhi yena sarvam idam tatam
vinasham avyayasyasya na kashchit kartum arhati
antavanta ime deha nityasyoktah sharirinah
anashino ’prameyasya tasmad yudhyasva bharata
ya enam vetti hantaram yash chainam manyate hatam
ubhau tau na vijanito nayam hanti na hanyate
na jayate mriyate va kadachin
nayam bhutva bhavita va na bhuyah
ajo nityah shashvato ’yam purano
na hanyate hanyamane sharire
vedavinashinam nityam ya enam ajam avyayam
katham sa purushah partha kam ghatayati hanti kam
vasansi jirnani yatha vihaya
navani grihnati naro ’parani
tatha sharirani vihaya jirnanya
nyani sanyati navani dehi
nainam chhindanti shastrani nainam dahati pavakah
na chainam kledayantyapo na shoshayati marutah
achchhedyo ’yam adahyo ’yam akledyo ’shoshya eva cha
nityah sarva-gatah sthanur achalo ’yam sanatanah
avyakto ’yam achintyo ’yam avikaryo ’yam uchyate
tasmadevam viditvainam nanushochitum arhasi
atha chainam nitya-jatam nityam va manyase mritam
tathapi tvam maha-baho naivam shochitum arhasi
jatasya hi dhruvo mrityur dhruvam janma mritasya cha
tasmad apariharye ’rthe na tvam shochitum arhasi
avyaktadini bhutani vyakta-madhyani bharata
avyakta-nidhananyeva tatra ka paridevana
ashcharya-vat pashyati kashchid enan
ashcharya-vad vadati tathaiva chanyah
ashcharya-vach chainam anyah shrinoti
shrutvapyenam veda na chaiva kashchit
dehi nityam avadhyo ’yam dehe sarvasya bharata
tasmat sarvani bhutani na tvam shochitum arhasi
swa-dharmam api chavekshya na vikampitum arhasi
dharmyaddhi yuddhach chhreyo ’nyat kshatriyasya na vidyate
yadrichchhaya chopapannam swarga-dvaram apavritam
sukhinah kshatriyah partha labhante yuddham idrisham
atha chet tvam imam dharmyam sangramam na karishyasi
tatah sva-dharmam kirtim cha hitva papam avapsyasi
akirtim chapi bhutani kathayishyanti te ’vyayam
sambhavitasya chakirtir maranad atirichyate
bhayad ranad uparatam mansyante tvam maha-rathah
yesham cha tvam bahu-mato bhutva yasyasi laghavam
avachya-vadansh cha bahun vadishyanti tavahitah
nindantastava samarthyam tato duhkhataram nu kim
hato va prapsyasi swargam jitva va bhokshyase mahim
tasmad uttishtha kaunteya yuddhaya krita-nishchayah
sukha-duhkhe same kritva labhalabhau jayajayau
tato yuddhaya yujyasva naivam papam avapsyasi
esha te ’bhihita sankhye buddhir yoge tvimam shrinu
buddhya yukto yaya partha karma-bandham prahasyasi
nehabhikrama-nasho ’sti pratyavayo na vidyate
svalpam apyasya dharmasya trayate mahato bhayat
vyavasayatmika buddhir ekeha kuru-nandana
bahu-shakha hyanantash cha buddhayo ’vyavasayinam
yamimam pushpitam vacham pravadanty-avipashchitah
veda-vada-ratah partha nanyad astiti vadinah
kamatmanah swarga-para janma-karma-phala-pradam
kriya-vishesha-bahulam bhogaishwarya-gatim prati
bhogaiswvarya-prasaktanam tayapahrita-chetasam
vyavasayatmika buddhih samadhau na vidhiyate
trai-gunya-vishaya veda nistrai-gunyo bhavarjuna
nirdvandvo nitya-sattva-stho niryoga-kshema atmavan
yavan artha udapane sarvatah samplutodake
tavansarveshu vedeshu brahmanasya vijanatah
karmany-evadhikaras te ma phaleshu kadachana
ma karma-phala-hetur bhur ma te sango ’stvakarmani
yoga-sthah kuru karmani sangam tyaktva dhananjaya
siddhy-asiddhyoh samo bhutva samatvam yoga uchyate
durena hy-avaram karma buddhi-yogad dhananjaya
buddhau sharanam anvichchha kripanah phala-hetavah
buddhi-yukto jahatiha ubhe sukrita-dushkrite
tasmad yogaya yujyasva yogah karmasu kaushalam
karma-jam buddhi-yukta hi phalam tyaktva manishinah
janma-bandha-vinirmuktah padam gachchhanty-anamayam
yada te moha-kalilam buddhir vyatitarishyati
tada gantasi nirvedam shrotavyasya shrutasya cha
shruti-vipratipanna te yada sthasyati nishchala
samadhav-achala buddhis tada yogam avapsyasi
arjuna uvacha
sthita-prajnasya ka bhasha samadhi-sthasya keshava
sthita-dhih kim prabhasheta kim asita vrajeta kim
shri bhagavan uvacha
prajahati yada kaman sarvan partha mano-gatan
atmany-evatmana tushtah sthita-prajnas tadochyate
duhkheshv-anudvigna-manah sukheshu vigata-sprihah
vita-raga-bhaya-krodhah sthita-dhir munir uchyate
yah sarvatranabhisnehas tat tat prapya shubhashubham
nabhinandati na dveshti tasya prajna pratishthita
yada sanharate chayam kurmo ’nganiva sarvashah
indriyanindriyarthebhyas tasya prajna pratishthita
vishaya vinivartante niraharasya dehinah
rasa-varjam raso ’pyasya param drishtva nivartate
yatato hyapi kaunteya purushasya vipashchitah
indriyani pramathini haranti prasabham manah
tani sarvani sanyamya yukta asita mat-parah
vashe hi yasyendriyani tasya prajna pratishthita
dhyayato vishayan pumsah sangas teshupajayate
sangat sanjayate kamah kamat krodho ’bhijayate
krodhad bhavati sammohah sammohat smriti-vibhramah
smriti-bhranshad buddhi-nasho buddhi-nashat pranashyati
raga-dvesha-viyuktais tu vishayan indriyaish charan
atma-vashyair-vidheyatma prasadam adhigachchhati
prasade sarva-duhkhanam hanir asyopajayate
prasanna-chetaso hyashu buddhih paryavatishthate
nasti buddhir-ayuktasya na chayuktasya bhavana
na chabhavayatah shantir ashantasya kutah sukham
indriyanam hi charatam yan mano ’nuvidhiyate
tadasya harati prajnam vayur navam ivambhasi
tasmad yasya maha-baho nigrihitani sarvashah
indriyanindriyarthebhyas tasya prajna pratishthita
ya nisha sarva-bhutanam tasyam jagarti sanyami
yasyam jagrati bhutani sa nisha pashyato muneh
apuryamanam achala-pratishtham
samudram apah pravishanti yadvat
tadvat kama yam pravishanti sarve
sa shantim apnoti na kama-kami
vihaya kaman yah sarvan pumansh charati nihsprihah
nirmamo nirahankarah sa shantim adhigachchhati
esha brahmi sthitih partha nainam prapya vimuhyati
sthitvasyam anta-kale ’pi brahma-nirvanam richchhati
Please Donate Generously to Sustain Our Efforts
Your donation can make a difference in promoting awareness about Hindu Traditions. Our next milestone is to touch and inspire 1 million youngsters who are in state of ignorance or lack of direction as far as awareness of Sanatan Dharma and our rich traditions are concerned. We appreciate any contribution you can make to support our cause.