Bhagwad Geeta Chapter #4:
Jñāna Karm Sanyās Yog
The Yog of Knowledge and the Disciplines of Action
श्रीभगवानुवाच |
इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम् |
विवस्वान्मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत् || 1||
एवं परम्पराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदु: |
स कालेनेह महता योगो नष्ट: परन्तप || 2||
स एवायं मया तेऽद्य योग: प्रोक्त: पुरातन: |
भक्तोऽसि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम् || 3||
अर्जुन उवाच |
अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वत: |
कथमेतद्विजानीयां त्वमादौ प्रोक्तवानिति || 4||
श्रीभगवानुवाच |
बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन |
तान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परन्तप || 5||
अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन् |
प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया || 6||
यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत |
अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् || 7||
परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् |
धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे || 8||
जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वत: |
त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन || 9||
वीतरागभयक्रोधा मन्मया मामुपाश्रिता: |
बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागता: || 10||
ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् |
मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्या: पार्थ सर्वश: || 11||
काङ् क्षन्त: कर्मणां सिद्धिं यजन्त इह देवता: |
क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धिर्भवति कर्मजा || 12||
चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागश: |
तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम् || 13||
न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा |
इति मां योऽभिजानाति कर्मभिर्न स बध्यते || 14||
एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वैरपि मुमुक्षुभि: |
कुरु कर्मैव तस्मात्त्वं पूर्वै: पूर्वतरं कृतम् || 15||
किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिता: |
तत्ते कर्म प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् || 16||
कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मण: |
अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणो गति: || 17||
कर्मण्यकर्म य: पश्येदकर्मणि च कर्म य: |
स बुद्धिमान्मनुष्येषु स युक्त: कृत्स्नकर्मकृत् || 18||
यस्य सर्वे समारम्भा: कामसङ्कल्पवर्जिता: |
ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहु: पण्डितं बुधा: || 19||
त्यक्त्वा कर्मफलासङ्गं नित्यतृप्तो निराश्रय: |
कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किञ्चित्करोति स: || 20||
निराशीर्यतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपरिग्रह: |
शारीरं केवलं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम् || 21||
यदृच्छालाभसन्तुष्टो द्वन्द्वातीतो विमत्सर: |
सम: सिद्धावसिद्धौ च कृत्वापि न निबध्यते || 22||
गतसङ्गस्य मुक्तस्य ज्ञानावस्थितचेतस: |
यज्ञायाचरत: कर्म समग्रं प्रविलीयते || 23||
ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम् |
ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना || 24||
दैवमेवापरे यज्ञं योगिन: पर्युपासते |
ब्रह्माग्नावपरे यज्ञं यज्ञेनैवोपजुह्वति || 25||
श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुह्वति |
शब्दादीन्विषयानन्य इन्द्रियाग्निषु जुह्वति || 26||
सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे |
आत्मसंयमयोगाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते || 27||
द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथापरे |
स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतय: संशितव्रता: || 28||
अपाने जुह्वति प्राणं प्राणेऽपानं तथापरे |
प्राणापानगती रुद्ध्वा प्राणायामपरायणा: || 29||
अपरे नियताहारा: प्राणान्प्राणेषु जुह्वति |
सर्वेऽप्येते यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्मषा: || 30||
यज्ञशिष्टामृतभुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम् |
नायं लोकोऽस्त्ययज्ञस्य कुतोऽन्य: कुरुसत्तम || 31||
एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे |
कर्मजान्विद्धि तान्सर्वानेवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे || 32||
श्रेयान्द्रव्यमयाद्यज्ञाज्ज्ञानयज्ञ: परन्तप |
सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते || 33||
तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया |
उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिन: || 34||
यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव |
येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि || 35||
अपि चेदसि पापेभ्य: सर्वेभ्य: पापकृत्तम: |
सर्वं ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं सन्तरिष्यसि || 36||
यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन |
ज्ञानाग्नि: सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा || 37||
न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते |
तत्स्वयं योगसंसिद्ध: कालेनात्मनि विन्दति || 38||
श्रद्धावान् लभते ज्ञानं तत्पर: संयतेन्द्रिय: |
ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति || 39||
अज्ञश्चाश्रद्दधानश्च संशयात्मा विनश्यति |
नायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मन: || 40||
योगसंन्यस्तकर्माणं ज्ञानसञ्छिन्नसंशयम् |
आत्मवन्तं न कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय || 41||
तस्मादज्ञानसम्भूतं हृत्स्थं ज्ञानासिनात्मन: |
छित्त्वैनं संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत || 42||
shri bhagavan uvacha
imam vivasvate yogam proktavan aham avyayam
vivasvan manave praha manur ikshvakave ’bravit
evam parampara-praptam imam rajarshayo viduh
sa kaleneha mahata yogo nashtah parantapa
sa evayam maya te ’dya yogah proktah puratanah
bhakto ’si me sakha cheti rahasyam hyetad uttamam
arjuna uvacha
aparam bhavato janma param janma vivasvatah
katham etad vijaniyam tvam adau proktavan iti
shri bhagavan uvacha
bahuni me vyatitani janmani tava charjuna
tanyaham veda sarvani na tvam vettha parantapa
ajo ’pi sannavyayatma bhutanam ishvaro ’pi san
prakritim svam adhishthaya sambhavamyatma-mayaya
yada yada hi dharmasya glanir bhavati bharata
abhyutthanam adharmasya tadatmanam srijamyaham
paritranaya sadhunam vinashaya cha dushkritam
dharma-sansthapanarthaya sambhavami yuge yuge
janma karma cha me divyam evam yo vetti tattvatah
tyaktva deham punar janma naiti mam eti so ’rjuna
vita-raga-bhaya-krodha man-maya mam upashritah
bahavo jnana-tapasa puta mad-bhavam agatah
ye yatha mam prapadyante tans tathaiva bhajamyaham
mama vartmanuvartante manushyah partha sarvashah
kankshantah karmanam siddhim yajanta iha devatah
kshipram hi manushe loke siddhir bhavati karmaja
chatur-varnyam maya srishtam guna-karma-vibhagashah
tasya kartaram api mam viddhyakartaram avyayam
na mam karmani limpanti na me karma-phale spriha
iti mam yo ’bhijanati karmabhir na sa badhyate
evam jnatva kritam karma purvair api mumukshubhih
kuru karmaiva tasmattvam purvaih purvataram kritam
kim karma kim akarmeti kavayo ’pyatra mohitah
tat te karma pravakshyami yaj jnatva mokshyase ’shubhat
karmano hyapi boddhavyam boddhavyam cha vikarmanah
akarmanash cha boddhavyam gahana karmano gatih
karmanyakarma yah pashyed akarmani cha karma yah
sa buddhiman manushyeshu sa yuktah kritsna-karma-krit
yasya sarve samarambhah kama-sankalpa-varjitah
jnanagni-dagdha-karmanam tam ahuh panditam budhah
tyaktva karma-phalasangam nitya-tripto nirashrayah
karmanyabhipravritto ’pi naiva kinchit karoti sah
nirashir yata-chittatma tyakta-sarva-parigrahah
shariram kevalam karma kurvan napnoti kilbisham
yadrichchha-labha-santushto dvandvatito vimatsarah
samah siddhavasiddhau cha kritvapi na nibadhyate
gata-sangasya muktasya jnanavasthita-chetasah
yajnayacharatah karma samagram praviliyate
brahmarpanam brahma havir brahmagnau brahmana hutam
brahmaiva tena gantavyam brahma-karma-samadhina
daivam evapare yajnam yoginah paryupasate
brahmagnavapare yajnam yajnenaivopajuhvati
shrotradinindriyanyanye sanyamagnishu juhvati
shabdadin vishayananya indriyagnishu juhvati
sarvanindriya-karmani prana-karmani chapare
atma-sanyama-yogagnau juhvati jnana-dipite
dravya-yajnas tapo-yajna yoga-yajnas tathapare
swadhyaya-jnana-yajnash cha yatayah sanshita-vratah
apane juhvati pranam prane ’panam tathapare
pranapana-gati ruddhva pranayama-parayanah
apare niyataharah pranan praneshu juhvati
sarve ’pyete yajna-vido yajna-kshapita-kalmashah
yajna-shishtamrita-bhujo yanti brahma sanatanam
nayam loko ’styayajnasya kuto ’nyah kuru-sattama
evam bahu-vidha yajna vitata brahmano mukhe
karma-jan viddhi tan sarvan evam jnatva vimokshyase
shreyan dravya-mayad yajnaj jnana-yajnah parantapa
sarvam karmakhilam partha jnane parisamapyate
tad viddhi pranipatena pariprashnena sevaya
upadekshyanti te jnanam jnaninas tattva-darshinah
yaj jnatva na punar moham evam yasyasi pandava
yena bhutanyasheshena drakshyasyatmanyatho mayi
api ched asi papebhyah sarvebhyah papa-krit-tamah
sarvam jnana-plavenaiva vrijinam santarishyasi
yathaidhansi samiddho ’gnir bhasma-sat kurute ’rjuna
jnanagnih sarva-karmani bhasma-sat kurute tatha
na hi jnanena sadrisham pavitramiha vidyate
tatsvayam yogasansiddhah kalenatmani vindati
shraddhavanllabhate jnanam tat-parah sanyatendriyah
jnanam labdhva param shantim achirenadhigachchhati
ajnash chashraddadhanash cha sanshayatma vinashyati
nayam loko ’sti na paro na sukham sanshayatmanah
yoga-sannyasta-karmanam jnana-sanchhinna-sanshayam
atmavantam na karmani nibadhnanti dhananjaya
tasmad ajnana-sambhutam hrit-stham jnanasinatmanah
chhittvainam sanshayam yogam atishthottishtha bharata
Please Donate Generously to Sustain Our Efforts
Your donation can make a difference in promoting awareness about Hindu Traditions. Our next milestone is to touch and inspire 1 million youngsters who are in state of ignorance or lack of direction as far as awareness of Sanatan Dharma and our rich traditions are concerned. We appreciate any contribution you can make to support our cause.